علل و پیامدهای کودکان خیابانی

مقدمه

“چند روزی میشد که از راه دانشگاه تا خانه کودکی رو میدیدم که کنار مرکز خریدی در حال دستفروشی است… پسر بچه دستان کوچکش از شدت سرما قرمز شده بود و لباس نازکی به تن داشت بعدازینکه با او صحبت کردم متوجه شدم که به مدرسه نمی رود و برای اینکه خرج خانواده خود را دراورد کار میکند.” هنگام برخورد با این کودکان شاید این سوال از ذهنمان عبور کند که این کودکان چرا اینجا هستند؟  آیا اگر به او کمک کنم یا چیزی از او بخرم، کسی از او پولش را  میگیرد یا نمیگیرد؟ سرانجام و عاقبت آنان چه خواهد؟ چه چیزی باعث شده این کودک اینجا باشه؟؟

کودکان، همچون مسافرانی هستند که به تازگی وارد یک کشور یا شهری شده اند و با آن آشنایی ندارند و هیچ چیز درباره آن نمی دانند. این کودکان که به دلایلی مجبور شده اند خیابان را برای زندگی و یا کار انتخاب کنند درنهایت آینده ای مبهم و خطرناک را در انتظار خواهند داشت.

پدیده کودکان خیابانی فقط مختص به کشورهای درحال توسعه نمی باشد بلکه در کشورهای توسعه یافته نیز این مشکل وجود دارد که نیازمند مداخلات دولتی و مردمی می باشد.

در مقاله (کودکان خیابانی) به دسته بندی و تعریف کودکان خیابانی و همچنین وضعیت آنان در ایران و کشورهای دیگر اشاره کردیم. در این مقاله قصد داریم تا علل پپدایش خیابانی شدن کودکان و نیز پیامد های آن را بررسی کنیم.

عوامل به وجود آورنده ی کودکان خیابانی

ممکن است به این موضوع بیندیشیم که چه چیزی یا چه کسی باعث می‌شود که کودکان در خیابانها حضور پیدا کنند و چرا هر روز تعداد کودکان خیابان بیشتر می شود؟

قبل از اینکه به این پرسش ها پاسخ دهیم باید به دو نکته توجه کنیم: اول اینکه موضوعات و مسائلی که مربوط به انسانها هستند، تک عاملی نیستند و مجموعه ای از عوامل دخیل هستند که با هم ارتباط دارند. بنابراین رابطه ی میان علت و مشکل تک خطی نمی باشد.

نکته ی دیگری که باید به ان توجه داشت این است که دسته ای از کودکان، ( اصطلاحا به آن کودکان کار می‌گویند) به دلایلی همچون اعتیاد والدین، فقر و مشکلات خانوادگی مجبور می‌شوند به مشاغل واقعی یا کاذب روی آورند تا مخارج خانواده خود را تامین کنند. اما دسته دیگری از کودکان (کودکان خیابان) هستند که نه تنها مشغول به کار هستند بلکه خانواده و خانه ای برای زندگی ندارند. این کودکان معصوم  برای این که سقفی برای گریز از سرما و خوابیدن داشته باشند در خانه هایی که تحت کنترل افراد سوءاستفاده گرمی باشد به طور دسته جمعی زندگی می کنند و افراد سوء استفاده گر از آنان برای اهداف غیر قانونی خود استفاده می کنند.

اکثر صاحب نظران در پاسخ به پرسش “عوامل ایجاد کننده ی کودکان خیابانی” معتقد هستند که دلیل عمده و اصلی حضور اکثر کودکان در خیابان ها، فقر و مشکلات اقتصادی خانواده و کسب درآمد است که سرپرست خانواده از عهده تامین مخارج زندگی عاجز است. عده ی دیگری از صاحب نظران علاوه بر مشکلات اقتصادی به عوامل روانی اجتماعی و فرهنگی نیز توجه دارند.

چه عواملی باعث کار کودک و خیابانی شدن او می شود؟

فقر و مشکلات مالی در نتیجه عواملی نظیر ناعدالتی های موجود در جامعه، وضع اقتصادی نامناسب در کشور، اعتیاد یک یا هردوی والدین، معلولیت یا بیماری والدین، اعتیاد داشتن آنان، حبس بودن والدین و… می باشد. عامل دیگری که نقش موثری در این موضوع دارد طلاق یا مرگ یک یا هر دو والدین است که باعث می‌شود کودک برای بقای خود کار کند.

بنابراین می‌توان عوامل خیابانی شدن کودکان را در چهار دسته تقسیم بندی کرد:

عوامل اجتماعی-اقتصادی

این عامل که ریشه آن در اجتماع و جامعه است، اغلب برای قشر کم درآمد محدودیت هایی ایجاد کرده است که ناگزیر برای رفع این محدودیت ها کودکان مجبور به ترک خانه می‌شود. برخی از این عوامل عبارت است از:

• توزیع ناعادلانه منابع و ثروت، فرصتها در جامعه
• تورم و گرانی
• افزایش جمعیت
• سیاست گذاری های نامناسب
• سیستم اموزشی سختگیر
• جنگ های داخلی
• بی توجهی افراد به بچه های خیابان
• فقدان برنامه های مناسب و کارآمد رفاهی
• بیکاری: در صورتی که قشر کم درآمد و بیکار جامعه از قشر مرفه بیشتر باشد، این یک مشکل اجتماعی به حساب خواهد آمد و خانواده های کم درآمد برای تامین معاش خود مجبورند که کودکان خود را نیز به خیابان ها برای کسب درآمد بفرستند که این مشکل اجتماعی درنتیجه مجموعه عوامل به هم پیوسته ای میباشد.

عوامل خانوادگی

از مهمترین عواملی که باعث ترک خانه توسط کودک می شود، میتوان به فشار اقتصادی و روابط ناکارآمد در خانواده اشاره کرد. عوامل دیگری که در این دسته قرار می گیرد عبارت است از:

• خلاص شدن از کشمکش و تعارضات خانوادگی نظیر طرد و عدم پذیرش خانوادگی
• جمعیت زیاد
• اعتیاد والدین
• کم سوادی یا بیسوادی و نداشتن مهارت های مورد نیاز در والدین
• عدم مسئولیت پذیری یک یا هر دو والد
• فوت یک یا هر دو والد
• طلاق والدین و ازدواج مجدد آنان
• اجبار کودک به کسب درآمد
• بیماری و ناتوانی یک یا هر دوی والدین برای کار کردن
• طلاق عاطفی (مرگ خاموش) در خانواده: منظور این است که والدین صرفا همخونه هستند و به احساسات و نیازهای هم بی توجه هستند که در نتیجه فرزندان آنان، قربانی این وضعیت می شوند.
• کودک آزاری: که انواع مختلفی را شامل می‌شود؛ آزار جسمی، جنسی، روانی و غفلت و بی توجهی به کودک
• زندانی بودن یک یا هر دوی والدین

مشکلات فردی

این مشکلات به خصوصیات کودک مربوط می‌شود شامل:

• مشکلات روانی_ هیجانی: هویت یابی، بی تجربگی و شخصیت ناپخته ( شخصیت ضد اجتماعی)، اختلالات خلقی، استرس و فشارهای روانی و… که بیشتر باعث فرار کودک از خانه و خیابانی شدن او می‌شود.
• مشکلات جسمی: معلولیت های جسمی و سایر بیماری ها.

عوامل فرهنگی

در بسیاری از فرهنگ ها از کودکان انتظار میرود که در انجام وظایف روزمره زندگی مشارکت داشته باشند. گاهی این انتظار از توان کودک خارج است و در نتیجه منجر به ایجاد درماندگی در کودک و ترک خانه می شود.

به عنوان مثال بعضی از کودکان در بخش‌هایی از کنگو و اوگاندا، مجبور به ترک خانواده خود می شوند زیرا که آنها مظنون به جادو گرانی هستند که قصد نابودسازی خانواده خود را دارند و به کارهای نظامی و جنگی مجبور می‌شوند. در ایران نیز برخی از خانواده‌ها کودکان را برای این که به اصطلاح مرد شوند به کار کردن اجبار می کنند.

نتایج و پیامدهای خیابانی شدن کودکان

کودکان خیابانی یکی از محروم ترین و آسیب پذیر ترین قشر جامعه می باشند که از طبیعی ترین حقوق خود، مانند آموزش، بهداشت، زندگی با خانواده، تفریح و بازی، آزادی عقیده و… محروم شده اند. که این موارد بخشی از نتایج خیابانی شدن کودک است. بنابراین کودکی که از این امتیازات برخوردار نباشد نیز قطعا به سمت اعتیاد، فعالیت های جنسی و دیگر اعمال بزهکارانه خواهد رفت زیرا تجربه ای ندارد و خیلی زود فریب دیگران را میخورد.

بچه های خیابانی به خصوص کودکان خیابان در معرض خطرات جدی قرار دارند آنان به دلیل ویژگی های روانی اجتماعی، جذب افراد و کودکانی می شوند که از نظر شخصیتی همانند خودشان هستند و به این ترتیب گروه بچه های خیابان به وجود می آید که اشخاص بزهکار و مجرم از آنان برای رسیدن به اهداف غیر قانونی خود استفاده می کنند.

مشکلاتی که گریبانگیر کودکان خیابانی است را می توان در سه دسته طبقه بندی کرد:

مشکلات اجتماعی

• فقر و محرومیت از تحصیل: کودکان خیابانی با خطر از دست دادن امکانات اساسی همچون بهداشت و آموزش برای یک زندگی سالم و موثر روبه‌رو هستند. عواملی مثل فقر و عدم ناتوانی در پرداخت هزینه های تحصیل، بی توجهی خانواده به سوادآموزی آنان و همچنین گذراندن زمان قابل توجهی در خیابان ها باعث می شود که کودک خیابانی از تحصیل باز بماند و استعدادها و توانایی‌های آنان شکوفا نشود.
• برچسب خوردن: جامعه معمولا نگرش مثبتی به کودکان خیابانی ندارد و آنان را اغلب طرد میکند به عبارت دیگر آنان را به عنوان عامل بسیاری از مشکلات اجتماعی درنظر میگیرد. اغلب مردم کودکان خیابانی را کودکان بزهکار و غیرقابل کنترل در نظر می‌گیرند که به سوء مصرف و یا فروش مواد، فعالیت های غیرقانونی و غیر اخلاقی می پردازند در نتیجه برچسب های منفی و غیر عادلانه ای به کودکان خیابانی نهاده می شود که باعث کنار گذاشتن آنان و بی توجهی به حقوق و حمایت از این کودکان در جامعه میگردد.
• خشونت محیطی: کودکان خیابانی در معرض خطرات ناشی از محیط قرار دارند که ممکن است  جان خود را از دست بدهند. این کودکان در معرض خشونت های جنسی، فیزیکی، روانی و عاطفی قرار دارند.
• آموزش و تعلیم دادن کودکان خیابان و به کارگیری آنان در تکدی گری، جیب بری، حمل و توزیع مواد مخدر، انواع سرقت و اجاره و یا فروختن کودکان به افراد مختلف
• گماردن کودکان از سوی بزرگسالان خلافکار به مشاغلی مانند دست فروشی، شیشه پاک کردن اتومبیل ها و …

مشکلات روانی

• سوء مصرف مواد: بسیاری از کودکان خیابانی برای فرار از ترس ها و ناراحتی ها، ناامیدی از آینده، فشارهای روانی و… به سمت مصرف مواد مخدر می روند. این مسئله باعث بروز و تشدید مشکلات دیگری از قبیل بیماری های بهداشتی، سرقت، قاچاق و… خواهد شد. همینطور خیلی از کودکان را به مصرف مخدر مجبور می کنند. و حتی کودکان از روی کنجکاوی و دنیای کودکانه اش وارد حیطه ی مصرف مخدر می شود…
• استرس و فشارهای روانی که باعث پرخاشگری، اختلالات خلقی، اختلالات یادگیری، افسردگی و… می‌شود.
• نداشتن هدف، امید به زندگی و فردایی بهتر که باعث بی اعتمادی آنان به جامعه و فشارهای روانی می شود.

مشکلات جسمی

• تغذیه و رژیم غذایی نامناسب
• مشکلات بهداشتی
• مشکلات جنسی و باروری: با وجود آنکه مشکلات جنسی و عدم رعایت بهداشت باروری پسران و دختران خیابانی را تحت تاثیر قرار می دهد اما دختران خیابانی در برابر آزار جسمی و جنسی و سوء استفاده آسیب‌پذیرتر هستند مشکلاتی نظیر بیماری های منتقله از طریق جنسی مانند بیماری های مقاربتی (مانند ایدز)، بارداری ناخواسته و سقط جنین به صورت ناایمن میشود.
• جراحات: این جراحات شامل دو دسته هستند. جراحات ارادی که کودک می خواهد به خود آسیب بزند (خودزنی) جراحت های غیر ارادی و ناخواسته مانند تصادف، ناتوانی در خود مراقبتی به دلیل عدم آموزش

همه موارد فوق باعث ایجاد مشکلات و فشارهای روانی جسمی برای کودک می شود. این کودکان سرمایه های با ارزش ما برای ساختن آینده ای بهتر هستند که اگر راهکاری برای آنان اتخاذ نشود روز به روز بر تعداد آنها افزوده خواهد شد و ظلم بزرگی در حق آنها خواهد شد که آنان را به سمت اعمال خلاف و ساختن آنان به عنوان مجرم تبدیل خواهد کرد.

در این مقاله به علل و پیامدهای خیابانی شدن کودکان پرداختیم در مقالات بعدی با نقش مددکار اجتماعی در کار با این کودکان خواهیم پرداخت.