ضربه مغزی

مقدمه

آسیب به سر تا چه حد می تواند جدی باشد و چه کاری می توان برای آن انجام داد؟ آیا تاکنون برایتان پیش آمده است که به خاطر وارد شدن ضربه ای محکم به سر خود یا اطرافیانتان نگران شده باشید؟

در این مقاله ابتدا تعریفی از آسیب به سر ارائه می دهیم و سپس به بررسی علل آن، انواع ضربه مغزی و علایم و درمان های موجود می پردازیم.

ضمنا شما می توانید در صورت نياز پرسش ها و مشکلات خود را در بخش سامانه مشاوره آنلاین با ما مطرح کنید!

منظور از آسیب به سر چیست؟

هر گونه جراحتی را که به مغز، جمجمه یا لایه های روی آن وارد می شود نوعی آسیب به سر (به انگلیسی: Head Injury) به حساب می آورند. این آسیب می تواند از یک تورم و کبودی ساده تا ضربه مغزی (آسیب تروماتیک به مغز) متغیر باشد. موارد شایع آن شامل کانکاشن (به انگلیسی: concussion)، شکستگی جمجمه و جراحت پوست سر می باشد.

عواقب و درمان های آسیب وارد شده به سر، بسته به علت و شدت آن بسیار متفاوت هستند.

وقتی آسیبی به سر کسی وارد می شود، نمی توان فقط با مشاهده اش، درجه جدی بودن آن را فهمید. مثلا ممکن است یک آسیب خفیف خونریزی زیادی داشته باشد و یک آسیب شدید اصلا خونریزی نداشته باشد. بنابراین خیلی مهم است که با همه انواع جراحت های سر به طور جدی برخورد کنیم و توسط یک پزشک بررسیشان کنیم.

طبقه بندی جراحت سر به دو دسته باز و بسته

آسیب های سر ممکن است باز یا بسته باشند:

• آسیب بسته، نوعی از آسیب است که جمجمه شکسته نمی شود.
• آسیب باز (یا نفوذی) هم به گونه ای از آن گفته می شود که یک عامل خارجی پوست را شکافته، جمجمه را بشکند و وارد مغز شود.

به عبارت ساده تر: از روی این که استخوان جمجمه سالم است یا شکسته، می فهمیم که یک آسیب باز است یا بسته.

علت های آسیب به سر

آسیب به سر دلایل زیادی می تواند داشته باشد. از نظر دسته بندی، عموما آسیب های وارد به سر را به دو دسته عمده تقسیم می کنند:

۱) آسیب ناشی از اصابت ضربه:

عوامل مختلفی می توانند باعث ضربه مغزی شوند نظیر:

• تصادفات با وسایل نقلیه
• ضرب و شتم فیزیکی
• حوادث ورزشی
• افتادن و زمین خوردن

در موارد خفیف، جمجمه می تواند از مغز در برابر ضربه مغزی محافظت کند. بدیهی است که هر چه شدت ضربه بیشتر باشد، توانایی جمجمه برای محافظت از مغز کمتر است.

۲) آسیب ناشی از تکان:

تکان خوردن ناگهانی سر می تواند آسیب هایی را با خود به دنبال داشته باشد. این آسیب ممکن است به خاطر جابجایی مغز یا برخورد آن به دیواره داخلی جمجمه اتفاق افتد.

این نوع از آسیب بیشتر در کودکان و نوزادان دیده میشود. توجه داشته باشیم که بزرگسالان نیز در صورت تکان شدید و خشن، دچار این آسیب می شوند.

(بطور مثال نوزاد و کودک خود را حین تاب بازی خیلی محکم و ناگهانی هل ندهید!)

انواع عمده جراحت سر

آسیب هایی را که به سر وارد می شوند می توان از نظر نوع آسیب به دسته هایی تقسیم کرد. در اینجا به طور خلاصه آسیب های شایع را آورده ایم:

هماتوم:

هماتوم به تجمع یا انعقاد خون در خارج از رگ ها گفته می شود. اگر این پدیده در مغز اتفاق بیفتد، می تواند بسیار خطرناک و جدی باشد. به گونه ای که با فشار آوردن به جمجمه و ساختار مغز باعث از دست رفتن هوشیاری یا حتی آسیب دایمی مغز می شود.

هموراژ:

به خونریزی کنترل نشده رگ ها هموراژ می گویند. اگر این پارگی عروق در فضای اطراف مغز رخ دهد به آن هموراژِ ساب آراکنویید گفته می شود. همچنین اگر پارگی رگ ها در درون ساختار مغز باشد، آن را هموراژ درون مغزی می نامند.

(ساب آراکنویید یعنی: زیر عنکبوتیه! یک لایه ای دور مغز را گرفته است که ساختاری شبیه تار عنکبوت دارد. به همین دلیل خونریزی اطراف مغز را خونریزی زیر عنکبوتیه می نامند)

در هموراژ ساب آراکنویید، فرد دچار مسایلی نظیر سردرد و حالت تهوع می شود.

شدت خونریزی درون مغزی به وسعت خونریزی اتفاق افتاده بستگی دارد. به طور کلی خونریزی از هر نوع و به هر مقداری رخ دهد، به مرور باعث فشار به مغز ناشی از تجمع خون هم می شود.

کانکاشن:

کانکاشن زمانی به وجود می آید که شدت ضربه یا آسیب سر به قدری شدید است که باعث جراحت مغز بشود. کانکاشن به دلیل برخورد مغز به دیواره داخلی جمجمه یا حرکت پرشتاب ناگهانی سر ایجاد می شود.

معمولا آسیب عملکردی کانکاشن، موقتی است. البته در صورتی که تکرار شود می تواند اثراتی جدی و پایدار به همراه داشته باشد.

(یکی از مواقعی که کانکاشن اتفاق می افتد، زمانی است که فرد حین رانندگی کمربند خود را بسته و تصادف شدیدی می کند! علارغم اینکه ضربه ای به سر او وارد نشده است اما دچار ضربه مغزی از نوع کانکاشن می شود! به این دلیل که مغز در جمجمه به صورت معلق قرار دارد و در حرکت ناگهانی سر، از داخل به جمجمه برخورد کرده و آسیب می بیند!)

اِدِم:

در بسیاری از آسیب ها، هر ناحیه از بدن که باشد، تورم و ادم (به انگلیسی: Edema) در بافت های اطراف به وجود می آید. درمورد مغز هم همینطور است.

در صورتی که مغز دچار جراحتی شود، ورم ناشی از آن به مراتب خطرناک تر و جدی تر از نقاط دیگر بدن است. چرا که مغز را جمجمه احاطه کرده است که بافتی استخوانی و سخت است و نمی تواند مطابق ورم ایجاد شده انعطاف از خودش نشان دهد. در نتیجه این تورم اضافه باعث می شود جمجمه به مغز فشار بیاورد و مشکلات زیادی به دنبال دارد.

شکستگی جمجمه:

بر خلاف بسیاری از استخوان های بدن، جمجمه مغزِ استخوان ندارد. این امر جمجمه را به یک استخوان قوی تبدیل می کند که خیلی سخت می شکند.

در شکستگی جمجمه احتمال دارد نیرویی که باعث شکستگی شده، به مغز هم انتقال یابد و آسیب مغزی ایجاد کند!

آسیب آکسونی منتشر:

آسیب آکسونی منتشر به جراحت بدون خونریزی مغز گفته می شود که در آن سلول های مغزی آسیب می بینند. اگر چه این نوع آسیب، مانند سایر انواع آسیب ها از بیرون قابل رویت نیست ولی باعث اختلال در عملکرد نورون ها می شود. عوامل دیگری مثل ورم می تواند شدت آسیب را زیاد کند.

آسیب آکسونی منتشر می تواند باعث آسیب دایمی مغز و حتی مرگ شود.

آسیب به سر چه علایمی دارد؟

سر بیشتر از هر عضو دیگری رگ خونی دارد. لذا هر گونه خونریزی روی سطح مغز یا درون آن، باید به صورت جدی پیگیری بشود. البته همانطور که گفتیم، بعضی از آسیب ها بدون خونریزی اتفاق می افتند.

توجه داشته باشید که همه علایمی که در زیر مطرح می کنیم بلافاصله پس از حادثه رخ نمی دهند. پس لازم است که ساعت ها یا حتی روزها پس از ضربه، علایم خود را زیر نظر داشته باشید. در اینجا علایم آسیب را به دو دسته ی خفیف و شدید تقسیم می کنیم.

علایم آسیب خفیف عبارتند از:

• سردرد
• احساس سبکی در سر
• سر گیجه
• گیجی خفیف (به لحاظ ذهنی)
• حالت تهوع
• احساس زنگ زدن گوش ها به صورت موقتی

علایم آسیب شدید، بسیاری از علایم خفیفی را که گفتیم در بر می گیرد. اما علاوه بر آنها موارد زیر هم مشاهده شده است:

• استفراغ
• مشکلات تعادلی و هماهنگی
• از هوش رفتن
• تشنج
• مشکل جدی در آگاهی از زمان، مکان و شخص
• اختلال در تمرکز چشمی
• حرکات چشمی غیر عادی
• ماندگاری یا بیشتر شدن سردرد
• فقدان حافظه
• اختلال در کنترل عضلات
• بیرون آمدن مایع شفاف از گوش یا بینی
• تغییرات خلقی

در چه صورتی به پزشک مراجعه کنیم؟

نباید ضربه مغزی را دست کم گرفت. بنابراین مراجعه به پزشک در اکثر مواقع توصیه می گردد. اگر علایم آسیب شدید داشتید بلافاصله باید با پزشک خود ارتباط برقرار کنید. مخصوصا اگر علایمتان شامل موارد زیر باشد:

• از دست دادن هوشیاری
• گیج شدن
• کاهش آگاهی از مکان و زمان

در صورتی که فردی در دور و اطراف شما دچار ضربه شدید به سر شد، سعی کنید با اورژانس تماس بگیرید.

تا حد امکان خودتان از جابجا کردن فرد جلوگیری کنید. چون برخی آسیب ها طوری هستند که با تکان دادن بدتر می شوند. اما پرسنل اورژانس آموزش دیده اند طوری فرد را جابجا کنند که از آسیب بیشتر جلوگیری شود.

تشخیص شدت جراحت سر

یکی از راه هایی که پزشک شدت آسیب وارد به سر را می سنجد، تست GCS می باشد. GCS یا “معیار گلاسکو” یک آزمون ۱۵ نمره ای می باشد که توسط پزشک اجرا می شود. هر چه نمره فرد در این ارزیابی کمتر باشد یعنی آسیب شدید تر بوده است.

پزشک باید بداند که در چه شرایطی و طی چه حادثه ای به سر ضربه وارد شده است. در صورتی که فرد به خاطر آسیب وارد شده حادثه را یادش نیاید، بهتر است که یکی از افراد شاهد حادثه، هنگام مراجعه به پزشک با او باشد. همچنین این نکته که فرد هنگام ضربه، هوشیاری اش را از دست داده باشد یا نه، برای پزشک مهم است.

پزشک شما را معاینه می کند تا نشانه های تروما (ضربه) از جمله کبودی و تورم را مشاهده کند. همچنین ممکن است از نظر نورولوژیک عملکرد عصب های شما را بسنجد. به این صورت که مثلا کنترل عضلات بدن، حرکت چشم ها، حس اندام ها و دیگر موارد را که نشان دهنده درست کارکردن عصب ها و مغز هستند، ارزیابی می کند.

تصویربرداری های مختلف نیز نظیر CT scan و MRI می توانند برای تشخیص دقیق تر و کسب اطلاعات بیشتر، کمک کننده باشند.

پزشک با CT scan می تواند مواردی مثل شکستگی های جمجمه، خونریزی، وجود لخته خونی، تورم مغز و دیگر آسیب های این چنینی را مشخص کند. این نوع تصویر برداری سریع و دقیق بوده و معمولا اولین تصویربرداری ای هست که تجویز می شود.

MRI هم نوع دیگری از تصویربرداری است که جزئیات بیشتری از نماهای مختلف مغز می دهد. MRI معمولا زمانی تجویز می شود که شرایط فرد از نظر پزشکی به ثبات رسیده باشد.

ضربه مغزی چگونه درمان می شود؟

اگر بعد از ضربه، خونریزی باز وجود داشته باشد، ممکن است پزشک از بخیه استفاده کرده و سپس بانداژ کند. درمان های بعدی آسیب پیش آمده به نوع و شدت آن بستگی دارد.

اگر آسیب خفیف بوده باشد ممکن است غیر از درد، علامت دیگری نداشته باشید. در این گونه موارد معمولا توصیه می شود مسکنی مثل استامینوفن مصرف بشود. غالبا داروهای ضدالتهابی غیر استروییدی (NSAID) مثل ایبوبروفن و آسپیرین تجویز نمی شوند. چون این داروها می توانند خونریزی ها را (در صورت وجود) بدتر کنند.

۲ نکته مهم:

1. بعد از اینکه از نزد پزشک بازگشتید – حتی اگر آسیبتان خفیف تشخیص داده شده بود – باز هم مراقب خود باشید و علایم خود را چک کنید. اگر به علامت جدیدی برخوردید یا برخی از علایم تشدید شدند، پیش پزشک برگردید و موضوع را به او گزارش دهید.
2. این که «بعد از ضربه به سر نباید بخوابید» حقیقت ندارد. ولی بهتر است هر دو ساعت یک بار بیدار شوید و علایم خود را چک کنید.

اما اگر آسیب شما شدید تشخیص داده بشود ممکن است که بستری شوید. این که طی دوره بستری چه اقداماتی برای شما انجام شود، باز هم به شدت آسیب و نوع تشخیص بستگی دارد و با تصمیم پزشک انجام می شود. از جمله درمان هایی که برای آسیب شدید استفاده می شوند موارد زیر رایج هستند:

۱) مصرف دارو

یکی از مسایلی که ممکن است پس از آسیب شدید تجربه شود، تشنج است. تشنج ممکن است در هفته اول بعد از آسیب تجربه شود. پس در صورت آسیب شدید، از جمله داروهایی که برای شما تجویز می شود احتمالا دارو های ضد تشنج (Anti-seizure) می باشند.

داروهای ادرار آور (Diuretic) هم از جمله داروهایی هستند که در مواقع ایجاد فشار بر مغز، تجویز می شوند. وقتی به خاطر آسیب سر، به مغز فشار می آید، این داروها کمک می کنند تا با دفع بیشتر آب، مقداری از این فشار کاسته شود.

در موارد بسیار شدید، خصوصا وقتی رگ های خونی آسیب دیده اند، فرد را با دارو به کما می برند! مغز در حالت کما نسبت به حالت عادی، اکسیژن و غذای کمتری می خواهد. به همین خاطر است که برای مدتی، با دارو کما را به فرد القا می کنند.

۲) جراحی

در آسیب شدید معمولا فرد را از اورژانس فورا به اتاق عمل منتقل می کنند. این جراحی دلایل متعددی می تواند داشته باشد. هنگامی که خونریزی در مغز یا اطراف آن به وجود می آید، فشار وارده به مغز آسیب زا است و باید با جراحی برطرف شود.

دلایل جراحی می تواند شامل:

• برداشتن فشار از روی مغز
• برداشتن هماتوم
• ترمیم جمجمه

۳) توانبخشی

اگر آسیب شدیدی به سرتان وارد شده باشد، برای اینکه بتوانید کل عملکرد مغزتان را دوباره فعال کنید به توانبخشی نیاز دارید. توانبخشی کمک می کند تا حد امکان ظرفیت عملکردی مغز خود را بازیابی کنید.

این که شما به کدام نوع از توانبخشی نیاز دارید، کاملا بستگی به آن ناحیه از مغز دارد که عملکردش آسیب دیده است. ولی در اکثر موارد، فرد آسیب دیده نیاز به بازآموزی حرکت (کاردرمانی یا فیزیوتراپی) و بازآموزی گفتار (گفتاردرمانی) و توانبخشی شناختی دارد.

برای کسب اطلاعات بیشتر درباره توانبخشی اینجا کلیک کنید »

چشم انداز آسیب

این مورد هم بسیار به نوع و شدت آسیب بستگی دارد. خیلی از افرادی که دچار آسیب خفیف به سر می شوند، در دراز مدت اثری از این آسیب را نخواهند داشت. ولی افرادی که آسیب شدیدی دیده اند، ممکن است تغییراتی دایمی در سیستم های حرکتی، ذهنی و شخصیتی داشته باشند.

آسیب های جدی در کودکی می توانند بسیار نگران کننده باشند. گفته می شود که مغز در حال رشد کودکان مستعد آسیب است. اگر چه مطالعه ها در این زمینه همچنان ادامه دارند.

اگر آسیبی جدی به سر شما وارد شده است، تیم توان درمان به شما کمک خواهد کرد که به آخرین حد ممکن از بازیابی توان مغزی خود برسید.