فلج مغزی چیست؟

مقدمه

فلج مغزی یا سی پی از اختلالات شایع مغزی است که روی حرکت تاثیر میگذارد. ممکن است هر کدام از ما بارها در اطراف خود با افراد دارای این اختلال برخورد کرده باشیم. در این مقاله می خواهیم نگاهی بیندازیم به تعریف اختلال فلج مغزی ، علت و علایم آن. همچنین شیوه تشخیص و راهکار های درمان این اختلال را بررسی می کنیم.

حتی پس از مطالعه این مقاله هم اگر دیدید سوالی در ذهنتان باقی مانده، می توانید از طریق سامانه مشاوره با ما در میان بگذارید!

فلج مغزی چیست؟

فلج مغزی (به انگلیسی: Cerebral Palsy که به اختصار CP ” سی پی ” گفته می شود) به گروهی از اختلالات مربوط به سیستم عصبی مرکزی گفته می شود که در اثر  آسیب به مغز در حال رشد کودک یا نوزاد به وجود می آید. در اثر این آسیب، حرکات، تون عضلانی و وضعیت طبیعی بدنی تحت تاثیر قرار می گیرد. این آسیب می تواند قبل از تولد، حین تولد یا مدتی بعدش رخ می دهد.

فلج مغزی یک اختلال دایمی است ولی پیشرونده نیست. به این معنی که آسیبی که به مغز وارد شده است، قابل اصلاح نیست ولی بیشتر هم نمی شود. البته اگر اقدامات درمانی زودهنگام در کودک دارای فلج مغزی صورت نگیرد، تون عضلانی و حرکات غیرعادی با گذشت زمان، سبب کوتاهی عضلات، بدشکلی مفاصل و مشکلات دیگری از این نوع خواهد شد.

(پس میشه گفت در سی پی، ضایعه مغزی به خودی خود پیشروی نمی کند، اما در صورتی که فرد مبتلا بدون اقدام درمانی رها شود، به مرور دچار یه سری عوارض میشه.)

علایم فلج مغزی

علایم سی پی یا فلج مغزی، از فردی به فرد دیگر متفاوت است. مانند اغلب اختلالات، این بیماری هم خفیف و شدید دارد. برخی از افراد فلج مغزی فقط در حرکات ظریف مثل گرفتن اشیا و استفاده از آنها مشکل دارند، در حالی که برخی دیگر در حرکات درشت تر مانند نشستن و راه رفتن هم دشواری دارند.

نشانه های این اختلال بر طبق ناحیه آسیب دیده مغز می باشد. همچنین این علایم با گذر زمان ممکن است خفیف تر یا شدید تر شوند. معمولا علایم این اختلال، قبل از ۳ یا ۴ سالگی ظاهر می شوند.

برخی از علایم شایع این بیماری عبارتند از:

• تاخیر در رشد حرکتی. یعنی دیرتر از بقیه کودکان، مهارتهایی مثل غلتیدن، چهاردست و پا رفتن، نشستن و راه رفتن را یاد می گیرند.
• غیر عادی بودن تون عضلات. یعنی عضلاتشان بیش از حد شل یا سفت است.
• تاخیر در رشد زبان و تکلم
• اسپاستیسیتی یا سفتی عضلانی و رفلکس عضلانی غیر عادی
• آتاکسی یا ناهماهنگی در حرکات
• حرکات غیر ارادی و لرزش در اندام ها
• آب ریزش دهان و مشکلات بلع
• سختی در راه رفتن
• استفاده بیشتر از یک طرف بدن
• مشکلات نورولوژیک نظیر تشنج، کم توانی ذهنی و مشکلات دیداری.

(اگر به فلج مغزی در کودک خود مشکوک شده اید، فورا به پزشک مراجعه کنید. تشخیص و درمان زودهنگام در سی پی بسیار مهمه.)

عوارض فلج مغزی

در فلج مغزی علاوه بر موارد و نشانه های ذکر شده ممکن است علایم دیگری نیز وجود داشته باشد که با فلج مغزی در ارتباط هستند:

• بعضی از دفرمیتی های ستون فقرات مثل اسکولیوز، لوردوز و کایفوز به مرور در فلج مغزی به وجود می آیند.
• آرتروز ممکن است به تدریج شکل بگیرد.
• کانترکچر؛ به حالتی گفته می شود که در آن عضلات و بافت نرم اطراف مفصل در پوزیشن های خاصی کوتاه شده و مانع حرکت کامل شوند.
• بی اختیاری ادرار و مدفوع
• استئوپنی یا کم شدن چگالی استخوان ها که می تواند منجر به شکستگی استخوان شود.
• مشکلات مربوط به دهان و دندان می تواند به وجود آید.

علت فلج مغزی

رشد غیر طبیعی مغز یا آسیب به مغز در حال رشد می تواند باعث اختلال فلج مغزی شود. آسیب وارد شده به مغز روی کنترل حرکات، وضعیت بدن و هماهنگی اندامها تاثیر می گذارد.

آسیب به مغز معمولا قبل از تولد اتفاق می افتد اما ممکن است که حین تولد یا سال های اول زندگی هم اتفاق افتد. در اغلب موارد دلیل اصلی سی پی مشخص نمی شود. برخی از دلایل احتمالی عبارتند از:

• آسفیکسی یا کمبود اکسیژن در مغز حین زایمان.
• جهش ژنی که ممکن است باعث رشد غیر طبیعی مغز شود.
• زردی شدید در نوزادی
• عفونت های مربوط به مادر نظیر هرپس (که می تواند حین تولد به کودک منتقل شود) و سرخچه
• عفونت های مغز و مننژ (پرده ی اطراف مغز)
• خونریزی درون جمجمه ای یا داخل مغز
• آسیب به سر در نتیجه تصادف، افتادن یا کودک آزاری

چه نوزادانی ریسک ابتلا به این اختلال را دارند؟

فاکتور های خاصی کودکان را در معرض خطر ابتلا به سی پی قرار می دهند. برخی از آنها عبارتند از:

1. تولد زود هنگام
2. وزن کم هنگام تولد
3. دو قلو یا سه قلو بودن
4. نمره ی «آپگار» کم (آپگار آزمونی است که سلامت فیزیکی کودک را هنگام تولد با آن می سنجند.)
5. زایمان بریچ (حالتی از زایمان که در آن به جای سر، ابتدا پاها یا باسن نوزاد بیرون می آید.)
6. ناسازگاری Rh خون مادر با نوزاد
7. مواجهه مادر باردار با مواد سمی

پیش گیری

بیشتر مشکلاتی که باعث فلج مغزی می شوند قابل پیشگیری نیستند. گرچه در دوران بارداری مادر می توان برخی اقدامات احتیاطی انجام داد که احتمال آسیب به مغز را در جنین کم کرد. به عنوان مثال اطمینان حاصل شود که مادر باردار در برابر برخی از بیماری ها مثل سرخچه که می توانند به جنین آسیب بزنند واکسینه باشد.

انواع فلج مغزی

انواع متفاوتی از سی پی وجود دارند که هر کدام ناحیه ای از مغز را در گیر می کنند. هر کدام از آنان اختلال حرکتی خاصی را ایجاد می کند. پنج نوع عمده از انواع فلج مغزی عبارتند از:

فلج مغزی اسپاستیک

سی پی اسپاستیک، شایع ترین نوع فلج مغزی است. ۸۰ درصد افراد دارای فلج مغزی، اسپاستیک هستند. این نوع از اختلال باعث سفتی عضلات و تشدید رفلکس ها می شود. در نتیجه این عوامل، حرکات مخصوصا راه رفتن برای فرد مشکل می شود.

بسیاری از افراد سی پی اسپاستیک، مشکلات راه رفتن دارند. مثلا آنها زانو ها را قیچی وار به هم نزدیک می کنند. ضعف و فلج عضلات هم در آنها وجود دارد.

سی پی اسپاستیک ممکن است کل بدن را درگیر کند یا فقط به یک طرف بدن محدود باشد. بر همین اساس خود سی پی اسپاستیک به چند دسته تقسیم می شود:

• کوادریپلژی: در این نوع سی پی اسپاستیک، هر چهار اندام درگیر است.
• دایپلژی: در این نوع سی پی اسپاستیک، بیشتر پا های فرد درگیرند.
• همی پلژی: در این نوع سی پی یک طرف بدن کودک بیشتر از طرف دیگر درگیر است.

فلج مغزی دیسکینتیک

افرادی که سی پی دیسکینتیک دارند، نمی توانند به خوبی حرکات بدنشان را کنترل کنند. این افراد دچار حرکات غیر عادی و غیر ارادی در دست و پایشان می شوند. در بعضی موارد در  زبان و صورت هم دچار این اختلال می شوند.

حرکات غیر عادی می توانند آرام باشند یا به شدت تکانه ای و سریع. این حرکات ممکن است باعث شوند فرد به راحتی نتواند راه برود، نشست و برخاست کند و حرف بزند. ممکن است مشکلاتی هم در بلع به این خاطر ایجاد شود. به این نوع از فلج مغزی سی پی آتتویید هم گفته می شود.

فلج مغزی هایپوتون

این نوع سی پی باعث کاهش تون و قوام عضلانی می شود. در این افراد عضلات حالتی شل به خود می گیرند. طوری که به راحتی می توان اندام های آنها را بدون مقاومت تکان داد.

نوزادانی که سی پی هایپوتون دارند، کنترل کمی روی سرشان دارند و حتی ممکن است در تنفس هم دشواری داشته باشند. این کودکان به خاطر ضعف و شلی عضلات، در نشستن و حفظ راستای صحیح بدن مشکل پیدا می کنند. همچنین مشکلاتی از قبیل راه رفتن غیر عادی، مشکل در گفتار و رفلکس های ضعیف، میان آنها رایج است.

فلج مغزی آتاکسی

فلج مغزی آتاکسی کمترین شیوع را در بین انواع سی پی دارد. مشخصه آن این است که حرکات ارادی فرد، نامنظم، لرزان و ناهماهنگ می باشد.

افراد دارای این نوع فلج مغزی، بیشترین مشکل را با تعادل و هماهنگی دارند. همچنین ممکن است، مشکلاتی در زمینه ی راه رفتن و حرکات ظریف (مثل نوشتن یا گرفتن اشیای ریز) داشته باشند.

فلج مغزی مختلط

بعضی افراد مخلوطی از علایم انواع سی پی را با هم دارند. در بسیاری از موارد این گونه فلج مغزی، افراد نشانه های اسپاستیک و دیسکینتیک را با هم دارند.

طبقه بندی فلج مغزی بر اساس شدت

فلج مغزی طبق «سیستم طبقه بندی عملکرد حرکتی درشت» (GMFCS) طبقه بندی می گردد. این سیستم یک استاندارد جهانی برای تعیین توانایی جسمی افراد سی پی می باشد.

این سیستم روی این مواردی مثل توانایی نشستن، ظرفیت حرکتی، درجه استقلال، میزان استفاده از وسایل کمکی تمرکز می کند. پنج سطح GMFCS به شرح زیر هستند:

• سی پی سطح ۱: می تواند بدون محدودیت راه برود.

• سی پی سطح ۲: می تواند مسافتی طولانی را بدون محدودیت راه برود اما نمی تواند بدود یا بپرد. ممکن است در ابتدا هنگام یادگیری راه رفتن، به وسایل کمکی نظیر بریس دست یا پا نیاز داشته باشند. همچنین ممکن است برای محیط های بیرون از خانه به ویلچر نیاز داشته باشند.

• سی پی سطح ۳: با حمایت اندک می نشیند و بدون حمایت بلند می شود و می ایستد. به یکسری وسایل دستی مثل واکر و عصا در محیط داخل منزل نیازمند است. در محیط خارج هم به ویلچر نیاز دارد.

• سی پی سطح ۴: با وسایل کمکی راه می رود. با ویلچر می تواند جابه جا شود. هنگام نشستن به مقداری حمایت نیازمند است.

• سی پی سطح ۵: برای حفظ پوزیشن سر و گردن به کمک نیاز دارد. برای نشستن  و ایستادن به حمایت نیاز دارد. ممکن است بتواند ویلچر برقی را براند.

ارزیابی و تشخیص فلج مغزی

پزشک با گرفتن شرح حال وضعیت سلامتی، دیدن علایم و اجرای معاینات نورولوژی عمده تشخیص گذاری را انجام می دهد. ممکن است تست های زیر هم به تجویز پزشک برای کمک به تشخیص بهتر انجام شوند:

• EEG یا Electroencephalogram برای ارزیابی فعالیت الکتریکی مغز به کار می رود.
• MRI با استفاده از امواج رادیویی و مغناطیسی تصاویر دقیقی از مغز تشکیل می دهد. در ام آر آی می توان هر گونه آسیب و تغییرات غیر عادی در مغز را مشاهده کرد.
• CT Scan با ایجاد تصاویر واضح از سطح مقطع های مختلف مغز می تواند آسیب های موجود در مغز را نشان دهد.
• سونوگرافی مغزی نیز ممکن است برای ایجاد یک تصویر پایه ای از مغز تجویز بشود. سونوگرافی با استفاده از امواج صوتی با فرکانس بالا انجام می شود.
• ممکن است پزشک آزمایش خون نیز برای تشخیص بهتر، تجویز کند. (مثلا ممکن است برای تمایز دادن تشخیص سی پی از اختلالات انعقاد خون که آن هم ممکن است به مغز آسیب بزند، آزمایش تجویز شود.)

درمان فلج مغزی

در حال حاضر درمان قطعی به معنی «بهبودی ضایعه» برای فلج مغزی وجود ندارد. روش های درمانی موجود برای کمک به افراد دارای این اختلال، این است که در زندگی تا حد ممکن فعال و مستقل باشند. هدف درمان، کاهش مشکلات و محدودیت های  ناشی از این اختلال و نیز پیش گیری از ایجاد و پیشرفت عوارض است.

کودکان و بزرگسالان دارای فلج مغزی یا سی پی توسط تیمی از متخصصان تیم درمان و توانبخشی مراقبت می شوند، که با کمک و هماهنگی همدیگر، یک برنامه درمانی مناسب ارائه می کنند. درمان هایی که در فلج مغزی صورت می گیرد می تواند شامل جراحی، دارو، وسایل کمکی و توانبخشی باشد.

توانبخشی

توانبخشی جزو موثرترین راه ها برای بهتر شدن کودک سی پی می باشد. در واقع تا کنون روش موثری در پزشکی برای ترمیم بخش صدمه دیده مغز وجود نداشته است. اما با پیگیری توانبخشی مناسب می توان به این کودکان کمک کرد تا زندگی مستقلی را دنبال نمایند. در واقع ضایعه نباید منجر به این شود که این افراد از یک زندگی متکی به خود محروم شوند.

در توانبخشی از تکینک های مختلف در جهت بر طرف نمودن نقص، ضعف و اسپاسم عضلات، اصلاح حرکات، رشد و بهبود توانایی های ذهنی، افزایش توانایی های گفتار و زبان و برقراری ارتباط و سایر اهدافی که منجر به استقلال فرد می شوند استفاده می شود.

درمان های رایج توانبخشی در کودکان سی پی عبارتند از:

کاردرمانی جسمی

از اساسی ترین مواردی که برای کودکان فلج مغزی انجام می شود، کاردرمانی جسمی است. در آن کاردرمان با استفاده از تکنیک های خاصی تون عضلانی را تعدیل، از بدشکلی اندام ها جلوگیری و مراحل رشدی حرکتی کودک را تسهیل می کند. در این روش درمانی، بیشتر از تکنیک های دستی، پوزیشن دهی به بیمار و فعالیت درمانی استفاده می شود.

کاردرمانی ذهنی

کاردرمانی ذهنی در درمان این کودکان، اگر مشکل ذهنی داشته باشند، تاثیر فوق العاده ای دارد. در کاردرمانی ذهنی با بهره گیری از فعالیت های مختلف ذهنی و آموزشی، به کودک کمک می شود که ضعف های خود را تا حد ممکن جبران کرده و به یک کودک عادی نزدیک شود. در بسیاری از موارد کودکان سی پی که خانواده های پیگیری دارند و کاردرمانی ذهنی و گفتاردرمانی را به موقع شروع می کنند، توانایی تحصیل در مدارس عادی را به دست می آورند.

گفتاردرمانی

یکی از مهمترین هدف های گفتاردرمانی، تسهیل و بهبود مهارتهای ارتباطی کودک فلج مغزی می باشد.

مشکل یک کودک سی پی ممکن است تنها در حد تلفظ غیر صحیح برخی از حروف یا لکنت زبان باشد یا اینکه به قدری باشد که نتواند از طریق کلامی با سایرین ارتباط برقرار کند. در هرکدام از موارد گفتاردرمان می تواند در جهت بهبود یا جایگزین کردن روش ارتباطی بسیار موثر واقع شود.

ارتوپدی فنی

برای اکثر کودکان فلج مغزی، به منظور تقویت روش های توانبخشی اغلب ارتوز، اسپیلنت و قالب های گچی تجویز می شود. این وسایل به منظور حفظ و ایجاد ثبات در مفصل و قرار دادن مفصل در وضعیت صحیح به گونه ای که باعث ممانعت از کشش یا جمع شدگی بیش از حد عضلات تجویز و استفاده می شوند.

دارو

داروهایی که می توانند سفتی عضلات را کاهش دهند و تون عضلانی را پایین آورند، برای بهبود توانایی های حرکتی، درمان درد و مدیریت عوارض مربوط به اسپاستیسیته یا سایر علائم فلج مغزی استفاده شوند.

• تزریق عضلانی یا عصبی:

برای درمان سفت شدن یک عضله خاص ، پزشک ممکن است تزریق (بوتاکس ، دیسپورت) یا عامل دیگری را توصیه کند. در این صورت کودک شما ممکن است هر سه ماه یک بار به آمپول احتیاج داشته باشد.

عوارض جانبی می تواند شامل درد در محل تزریق و علائم خفیف شبه آنفولانزا باشد. از دیگر عوارض جانبی جدی تر می توان به دشواری در تنفس و بلع اشاره کرد.

• دارو های شل کننده عضلانی:

از داروهایی مانند دیازپام، دانترولن، باكلوفن و تیزانیدین گاها برای شل كردن عضلات با دستور پزشک استفاده می شود. عوارض جانبی این داروها می تواند شامل خواب آلودگی ، تغییرات در فشار خون و آسیب کبدی باشد که نیاز به نظارت پزشک دارد.

در برخی موارد، باکلوفن با لوله به نخاع پمپ می شود. پمپ باکلوفن را با جراحی در زیر پوست شکم، قرار می دهند. همچنین ممکن است به کودک شما داروهایی برای کاهش آب ریزش تجویز شود یا اینکه بوتاکس به غدد بزاقی تزریق شود.

جراحی

ممکن است در سی پی برای برطرف سازی درد و محدودیت حرکتی، عمل های جراحی ارتوپدیک انجام شود.

همچنین ممکن است نیاز باشد با جراحی، عضلات سفت یا کوتاه شده را آزاد کرد یا تغییرات نابهنجار استخوانها که ناشی از اسپاستیسیتی هستند را اصلاح کنیم.

عمل جراحی SDR نیز یکی از گزینه های جراحی می باشد. در این جراحی برای کاهش درد و اسپاسم برخی از رشته های عصبی موجود در ریشه های نخاعی خلفی را قطع می کنند.